گذری بر تاریخ در‌های طلای حرم مطهر به‌مناسبت افزوده شدن یک در طلای دیگر به آنها| زنند بر درِ این بارگاه شمس و قمر

به گزارش شهرآرانیوز، در  روزهای گذشته خبری با تیتر «آماده شدن در طلای اهدایی حرم حضرت معصومه (س) به آستان حضرت رضا (ع)» بر روی درگاه خبرگزاری‌ها نشست. در توضیح این خبر باید گفت که قرار است هم‌زمان با دهه کرامت، دری طلایی با دو تن وزن که قلم‌کاری، طلاکاری، گره چوب، میناکاری و خطاطی آن در حرم حضرت معصومه (س) انجام شده است، تقدیم حرم برادرشان امام‌رضا (ع) شود. با این اتفاق، تعداد در‌های طلای آستان ملائک‌پاسبان امام‌هشتم(ع) به چهار عدد می‌رسد. همین موضوع سبب شد در سطر‌هایی برایتان از قدیمی‌ترین در‌های طلای حرم مطهر رضوی بگوییم و گشتی در تاریخ مطلاکاری این حریم مقدس بزنیم.

آغاز تاریخ طلاکاری در حرم حضرت رضا (ع)

نخستین نشانه‌های طلاکاری در حرم مطهر رضوی، از گنبد آن آغاز شد. روایت است شاه‌تهماسب اول صفوی، کسی است که با صرف حدود ۱۸۰ کیلوگرم طلا برای اولین‌بار گنبد مطهر رضوی را طلاکاری می‌کند. این کار با استفاده از ورقه‌های مسِ «طلا اندودشده» انجام گرفت تا گنبد حرم مطهر رضوی، نخستین گنبد در جهان اسلام باشد که رنگ طلا می‌گیرد. پیش از این و مطابق گزارش صدرالدین سلطان‌ابراهیم امینی، مورخ دوره صفوی، نمای گنبد مطهر را با کاشی سبزرنگ پوشانده بودند.

گزارش‌هایی درباره نخستین در‌های باارزش حرم مطهر

در سفرنامه ابن‌بطوطه هم که به سال ۷۳۴قمری سیاهه شده، توصیف حرم مطهر رضوی با این کلمات آغاز شده است: «در ورودی حرم را نقره‌کاری کرده و پرده ابریشم زردوزی بر آن آویخته‌اند». او در ادامه، از دری باارزش حرف می‌زند که گویا بین سقاخانه و دارالسیاده فعلی باز‌ می‌شده است، ولی این در بعد‌ها برداشته می‌شود و اطلاعی نیز درباره سرنوشت آن در دست نیست؛ به همین دلیل نمی‌دانیم که جنس آن از چه بوده است.

درِ زرنقش پایین‌پای مبارک

اما نخستین در طلایی که نشان آن میان اسناد باقی مانده است، در زرنقشی است که پایین‌پای مبارک به‌سمت گنبد حاتم‌خانی قرار دارد و از گذشته تا هنوز باقی است. این در که به دستور شاه‌عباس صفوی ساخته شده است، گویا طلا و جواهراتش حوالی سال‌های ۱۲۱۲ تا ۱۲۱۶قمری به غارت می‌رود. ماجرا از این قرار است که پس از آنکه آغامحمدخان قاجار در سال ۱۲۱۲قمری در نواحی تفلیس کشته می‌شود، نادرمیرزا افشار که در بازداشت او بوده است، سر به شورش می‌گذارد، به سرحدات خراسان می‌آید و دست به غارت اموال آستانه می‌زند. آن‌طورکه احتشام کاویان نوشته است، او برای تأمین هزینه جنگی که در سر داشته است، طلا‌های این در را می‌کند و حتی قندیل طلای بزرگ جواهرنشانی که جدش، نادرشاه، تقدیم آستان مقدس امام‌رضا (ع) کرده بود، را هم به یغما می‌برد.

۶۸سال پس از این غائله، این در، دوباره با هزینه دوست‌علی‌خان معیرالملک، خادم کشیک‌سوم آستان‌قدس، با زر خالص پوشیده و شانزده بیت روی آن حک می‌شود. مطلع این ابیات چنین است: «زهی به روی خلائق در سعادت فر/ در حریم علی‌بن‌موسی جعفر/ دری که خواهد رضوان ز پرده‌درانش/ دری که ساید کیوان بر آستانش سر/ سپهر خواست که باشد بر آن دراز حجاب/ بدو چه گفتم؟ گفتم حجاب خویش مدر/ بهشت گفت که هستم به صحن او مانند/ بدو چه گفتم؟ گفتم که آبروی خویش مبر/ به‌جای حلقه زرین و حلقه سیمین/ زنند بر در این بارگاه شمس و قمر».

درِ جواهرنشان فتحعلی‌شاهی

دومین و معروف‌ترین در حرم مطهر رضوی نیز در جواهرنشان فتحعلی‌شاهی است. گویا این در که با طلای خالص و جواهر بسیار زینت شده است، به سال ۱۲۳۳هجری‌قمری، پس از پیروزی فتحعلی‌شاه بر فتح‌خان افغان، وزیر محمودشاه درانی، در تهران ساخته و وقف آستان‌مقدس‌رضوی شده است. راویان نوشته‌اند که این در را میرزاعبدا... خان امین‌الدوله به مشهد می‌آورد و ابتدا میرزاهدایت‌ا... مجتهد آن را در پای ضریح نصب می‌کند، اما بعد‌ها جای آن تغییر می‌کند. در جواهرنشان دارای چند کتیبه ادبی است که روی یکی از آنها این ابیات نقش بسته است:

«شه خلدآشیان فتحعلی‌شاه / که بادا روح او با روح توأم
دری از زر خالص پیشکش کرد / بسبط اشرف اولاد آدم
جسارت‌پیشه سالارش به یغما / ببرد و کرد از دینار و درهم
حسام‌السلطنه سلطان مراد آنک / بود عم شهنشاه معظم
(این مصراع کنده شده است) / ز زر و گوهر آوردش فراهم
در پایین پای خسروی باش / به تاریخ طرازش گفت خرم

مضمون این ابیات به‌ویژه آنچه در مصرع پنجم آمده است، نشان می‌دهد که این در نیز اگرچه اهدایی فتحعلی‌شاه بوده است، یک‌بار به غارت رفته و از نو بنیان شده است.

درِ طلای ملمع

سومین در که به «در طلای ملمع» معروف است، در دارالحفاظ قرار دارد و به «در پیش‌روی مبارک» معروف است. این در گویا به سال ۱۲۷۲قمری و در زمان نیابت مرحوم، محمدحسین عضدالملک‌قزوینی، ساخته شده است و روی آن قصیده‌ای از میرزامحمدعلی سروش کتیبه کرده‌اند. سومین در حرم امام‌هشتم (ع) آن‌طور که احتشام کاویان تعریف می‌کند، در دوره پهلوی به‌دلیل دست‌کشی و بوسه زیارت‌کنندگان بر آن، ساییده و ریخته شده است، ازاین‌رو تصمیم می‌گیرند در‌ها را مرمت و برای پیشگیری دوباره این رخداد، روی آن طلق و شیشه نصب کنند. 

او شرح این ماجرا را چنین روایت می‌کند: «قدری طلا و نقره زیر طلا برحسب استعمال ساییده شده و ریخته بود. در سال ۱۳۰۳خورشیدی که میرزامرتضی‌قلی‌خان طباطبایی‌نایینی، متولی‌باشی آستان‌قدس بودند، روزی در دفتر آستانه بود. نایب‌التولیه عظمی عنوان کردند به‌طوری‌که در موقع تشرف به حرم مشاهده کردم، به‌علت ریزش طلا‌های در، در موقع ازدحام زوار و هجوم برای بوسیدن، لب آنها به فلز برآمده، به محل‌های ریخته‌شده گیر کرده، خونی می‌شود. خدام همه‌روزه مکررا مشغول تطهیر خون‌های در‌ می‌باشند. باید تجدید ساختمان شود که آسایش زائران و خدام فراهم گردد».